Ouderverstoting, oudervervreemding en dwingende controle

Scheidingen brengen spanning en verdriet met zich mee voor het hele gezin. Soms ontstaat er een nog complexere en pijnlijke situatie: een kind raakt verstrikt in loyaliteitsconflicten, en kan een ouder afwijzen of zelfs ‘verwerpen’. Dit kan het gevolg zijn van beïnvloeding of manipulatie door de andere ouder. Dit fenomeen noemen we oudervervreemding, eigenlijk vervreemd een kind hierbij van zichzelf en de eigen oorspronkelijke gedachten en gevoelens. Als het contact volledig stopt en de situatie langdurig is, spreken we van ouderverstoting. Er kan leen patroon van dwingende controle (coercive control) aan ten grondslag liggen, waarbij psychologische druk en manipulatie worden gebruikt om het kind te binden aan één ouder. Dit kan een bewust of onbewust meganisme zijn.

Deze situatie is een vorm van verborgen kindermishandeling, die zich vaak voordoet als liefde of loyaliteit. Het raakt een kind diep en kan schade veroorzaken. De schade is vaak langdurig, en daarom is vroegsignalering, systemisch werken en passende hulp essentieel. Het is belangrijk dat iedereen die met kinderen en gezinnen werkt, signalen herkent, met zorg handelt en samenwerkt aan een veilige toekomst voor het kind in verbinding met en gezonde opvoeeding door (een) liefdevolle ouder(s).

Wat is oudervervreemding en ouderverstoting?
Oudervervreemding ontstaat wanneer een kind, zonder geldige reden, een ouder afwijst of ernstig vermijdt. Dit gaat meestal gepaard met negatieve overtuigingen over die ouder, die het kind heeft overgenomen van de andere ouder. Dit proces kan subtiel zijn, via heimelijke onderhandelingen waarbij het kind onbewust wordt betrokken in de conflicten van volwassenen. Het kind komt onbedoeld en vaak onbewust in een ongezonde loyaliteitsdynamiek waar het zelf meestal niet kan uitbreken.

Ouderverstoting is het extreme en vaak langdurige gevolg van oudervervreemding, waarbij het kind geen contact meer heeft met de vervreemde ouder. Dit leidt tot diepere emotionele schade die specialistische hulp vereist. 

Dwingende of manipulatieve controle (coercive control) is een patroon van psychologische manipulatie waarbij één ouder probeert de ander en het kind te beheersen door middel van:

• Emotionele druk en schuldgevoelens: 'Als je met mama meegaat, hou je niet van mij'
• Dreiging met verlies van liefde of contact.
• Het kind verantwoordelijk maken voor het welzijn van de ouder.
• Gebruik van slachtofferschap om het kind te binden.

Heimelijke onderhandelingen: de stille emotionele deals
In sommige situaties ontstaan er onzichtbare, niet uitgesproken ‘afspraken’ tussen ouder en kind. Deze heimelijke onderhandelingen zijn bijzonder schadelijk en moeilijk te herkennen. Het kind krijgt toegang tot ‘geheime’ informatie over de scheiding en de andere ouder, wat het gevoel geeft ‘speciaal’ en belangrijk te zijn. Dit lijkt op korte termijn troostend, maar veroorzaakt:

• Het moeten omgaan met volwassen informatie en gedachten over de scheiding die het kind niet kan verwerken
• Schaamte en verwarring.
• Identiteitsproblemen.
• Het onbewust leren koppelen van liefde aan afwijzing en loyaliteit aan manipulatie.
• Het kind wordt onbedoeld een emotionele verzorger van de ouder, wat niet gezond is. 

Kinderen die te maken hebben met oudervervreemding, verstoting of dwingende controle kunnen zich op verschillende manieren uiten:

• Plotselinge, onverklaarbare afwijzing van één ouder
• Extreem loyaal gedrag naar de andere ouder
• Taalgebruik dat te volwassen of gekleurd is (bijv. Papa/mama/mijn vader/moeder is een narcist, liegt altijd, etc)
• Weinig ruimte voor gemengde gevoelens; alles is ‘goed of fout’, 'zwart/wit'
• Verantwoordelijkheidsgevoel voor het welzijn van een ouder
• Psychosomatische klachten zoals buikpijn of hoofdpijn zonder medische oorzaak
• Weerstand tegen hulpverlening of bemiddeling

Deze signalen kunnen ook door leerkrachten, sportcoaches of andere betrokkenen worden opgemerkt. Het is belangrijk een veilige, niet-oordelende omgeving te creëren waarin kinderen zich durven uiten. Bovenstaande signalen hoeven niet te wijzen op (al) bestaande oudervervreemding, verstoting of dwingende controle maar vragen wel  (professionele) aandacht.

Juridisch recht en emotionele veiligheid zijn onlosmakelijk verbonden voor het kind' 

Gevolgen op lange termijn
Uit internationale studies blijkt dat langdurige blootstelling aan oudervervreemding of dwingende controle bij kinderen kan leiden tot ernstige emotionele en sociale problemen, waaronder:

• Emotionele verwaarlozing en hechtingsproblemen
• Depressie, angst, en suïcidaliteit op latere leeftijd
• Identiteitsproblemen en moeite met grenzen stellen
• Relatieproblemen in volwassenheid
• Verstoord zelfbeeld (“Ik ben alleen goed als ik iemand anders gelukkig maak”)

• Herken psychologische manipulatie
  Wees alert op heimelijke onderhandelingen en dwingende controle. Zie dat een kind zelden ‘zomaar’ een ouder afwijst.
• Kijk naar het systeem
  Bekijk de dynamiek binnen het gezin, niet alleen het gedrag van één ouder of kind. Niet alleen het kind of één ouder, maar de hele gezinssituatie.
• Maak ruimte voor het kind
  .Luister goed, maar bescherm het kind tegen overbelasting, te veel verantwoordelijkheid of sturing
• Werk samen
  Multidisciplinaire samenwerking tussen hulpverlening, juridisch veld, onderwijs en gemeenten is noodzakelijk.
• Durf te benoemen wat je ziet
  Ook als dat ongemakkelijk is of ingaat tegen dominante verhalen.
• Zorg goed voor jezelf
  Complexe situaties vragen aandacht voor eigen grenzen en intervisie.

• Onderbouwde methodieken: zoals KIES, JOS  en SAMEN Wijzer 
• Scholingen en trainingen: over o.a. jeugd participatie bij scheiding, ondersteuning bij gescheiden opvoeden en over oudervervreemding, vechtscheidingen, duurzame samenwerking
• Praktijkgericht advies en doorverwijzing bij complexe scheidingssituaties
• Monitoring en effectonderzoek om kwaliteit te waarborgen
• Kennisdeling op basis van nationale én internationale inzichten

Wat voor de buitenwereld lijkt op een bewuste keuze van het kind, is vaak het gevolg van onzichtbare druk, manipulatie en stille angst. Kinderen kunnen zeggen wat volwassenen willen horen, ten koste van zichzelf. Het vraagt moed, kennis en samenwerking om deze verborgen pijn te herkennen en te doorbreken.

Laten we samen zorgen dat kinderen gezien en gehoord worden. Zij kunnen zichzelf niet uit deze situatie bevrijden, maar wij, volwassenen en professionals, kunnen dat wél.